JOS O ISTORIJI KULTURE CRNE GORE...

Kulturni prostor Crne Gore, od praistorije do danas, formiran je uticajem civilizacija Istoka i Zapada. Na ovoj relativno maloj teritoriji zapazaju se uticaji mediteranskih, srednjeevropskih, istocnoevropskih i orijentalnih civilizacija i kultura. Ovakav istorijski proces uticao je na formiranje kulturoloske slike Crne Gore, koju odlikuje, prije svega, multikulturalnost u najsirem smislu rijeci. Danasnja kulturna riznica Crne Gore nudi obilje arheoloskih, pisanih i umjetnickih vrijednosti pomocu kojih iscitavamo kulturnu istoriju ovog prostora. Raznovrsnost u arhitekturi kulturno-istorijskih spomenika, kao i bogatstvo muzejskih, arhivskih i biblioteckih fondova, materijalni su dokaz o specificnom kulturoloskom miljeu Crne Gore.
Tragovi zivota, a time i prvi kulturni sadrzaji, mogu se pratiti od paleolitskih stanista – gdje su nadjeni materijalni ostaci koji svjedoce o tome da se zivot u kontinuitetu odvijao od starijeg kamenog doba, preko mladjeg kamenog doba do mladjeg bronzanog i ranog gvozdenog doba. Za svjetsku arheologiju narocito su zanimljivi lokaliteti Crvena stijena, okapine Bioce u kanjonu rijeke Morace, Malisina pecina i Medena stijena u kanjonu rijeke Cehotine.
Duz primorja i njegovog zaledja romanizacija ilirskog stanovnistva se moze pratiti od I vijeka, o cemu svjedoce ostaci naselja gradjenih na raskrscima puteva i novih komunikacija (Risan, Budva, Akruvium, Ulcinj, Duklja i Municipium S…).
Preromanicki, romanicki, goticki i barokni uticaji, vidljivi su u arhitekturi, kamenoj plastici i slikarstvu Crnogorskog primorja. Najveca koncentracija umjetnickih vrijednosti na pomenutom prostoru, evidentna je u Bokokotorskom zalivu. Reprezent ovih sadrzaja na prostoru Crne Gore je grad Kotor, koji je kao takav uvrsten u kulturnu bastinu UNESCO-a. U samom gradu monumentalnoscu i ljepotom istice se katedrala Svetog Tripuna, a sakralni spomenici u cijelom Bokokotorskom zalivu predstavljaju vrhunac umjetnickog stvaralastva, sto posebno dokazuju manastir Savina i Gospa od Skrpjela.
U zaledju primorja po kulturno-istorijskom znacaju istice se prostor Skadarskog jezera sa specificnim manastirskim kompleksima na njegovim goricama (ostrvcima): Beska, Moracnik, Starcevo, Kom, Vranjina, i utvrdjenjima Zabljak i Lesendro.
Vizantijski uticaji u arhitekturi i zivopisu manastira vide se u unutrasnjosti Crne Gore: Manastir Moraca, prepoznatljiv po cuvenom ciklusu o Svetom Iliji – jednom od najboljih djela monumentalnog slikarstva u 13. vijeku na Balkanu, Manastir Sveta Trojica u Pljevljima, Manastir DJurdjevi Stupovi kod Berana i Manastir Piva u kojem se istice ikonostas izuzetne umjetnicke vrijednosti. Manastir Ostrog, ambijentalno specifican, predstavlja jednu od kulturnih duhovno-istorijskih tacaka crnogorskog prostora.
Padom velikog dijela Crne Gore pod tursku vlast domaca tradicija dolazi u dodir sa islamskom kulturom. Ovi uticaji ostavljaju jasne tragove u sakralnoj arhitekturi (dzamija Husein-pase Boljanica u Pljevljima), kao i stambenoj arhitekturi (Kula Redzepagica u Plavu).
XII vijek je pocetak bogate pisane tradicije na ovim prostorima. U drugoj polovini ovog vijeka nastaju pisani spomenici izuzetne istorijske i literarne vrijednosti. Medju njima od posebnog znacaja su: Ljetopis popa Dukljanina i Miroslavljevo jevandjelje koje se posebno izdvaja po svojoj iluminaciji i neobicnoj ortografiji. Dva vijeka kasnije nastace jos jedno jevandjelje koje se istice svojom ljepotom i istorijskim znacajem – Divosevo jevandjelje.
Goricki zbornik je jos jedan bitan spis u razvoju nase cjelokupne knjizevne tradicije. Nastao je 1441/42. godine i predstavlja prepisku (poslanice) izmedju Jelene Balsic i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca, inace i sastavljaca Gorickog zbornika.
Kontinuiran knjizevni rad, koji se moze pratiti od XII vijeka, u pocetku je obiljezen uglavnom prepisivackim, zatim samostalnim stvaralastvom, da bi na kraju XV vijeka na teritoriji Crne Gore bila osvojena i jedna moderna kulturna tekovina – stamparija. Za ovo civilizacijsko dostignuce zasluzni su tadasnji gospodar Crne Gore – feudalac i mecena DJurdje Crnojevic i veliki stamparski majstor jeromonah Makarije. Crnojevica stamparija je prva u Crnoj Gori, prva kod juznih Slovena i prva na Balkanu (druga po redu u slovenstvu), 1493. godine, trideset osam godina poslije stampanja legendarne Biblije Johana Gutenberga, u Obodskoj stampariji stampan je Oktoih prvoglasnik – prva juznoslovenska cirilska inkunabula.
Izuzetna stamparska tradicija na prostoru Crne Gore nastavlja sa radom Bozidara Vukovica – Podgoricanina, koji je zbog svojih zasluga u stamparstvu (kojim se bavio od 1519. godine pa do svoje smrti 1539. godine) dobio visoko drustveno priznanje, titulu – vojvode sttamparstva. Djelo ovog stamparskog pregaoca, koje je doprinijelo razvoju stamparstva i u Rumuniji, Rusiji, Srbiji i Bugarskoj, nastavlja Vicenco Vukovic, sin Bozidarov, unoseci neke novine u ocevu tipografiju. Rad oca i sina Vukovica vezan je za Veneciju, cime se nastavlja tradicija stampara sa nasih prostora koji rade u ovom kulturnom sredistu. Treba, ipak, naglasiti da je rodonacelnik naseg stamparstva u Veneciji Kotoranin Andrija Paltasic.
Rad Vukovica potvrdjuje plodotvoran uticaj Venecije na crnogorsku kulturu prelaska iz XVI u XVII vijek. U XVII vijeku na prostoru Boke stvara se po mnogo cemu izuzetan kulturni, prije svega knjizevni zivot. Najznacajnije ime u tom krugu sigurno je ime baroknog pjesnika Andrije Zmajevica. Ovaj doktor teologije vjerovatno je najznacajnija figura u kulturi Crnogoraca XVII vijeka. Posto ga je papa Kliment X imenovao za nadbiskupa barskog i primasa Kraljevstva Srbije, Zmajevic je mudroscu, diplomatskim taktom uspio da odrzi dobre odnose kako sa pravoslavcima (od kojih je vukao porijeklo), tako sa katolicima i Turcima i da postane istorijski primjer vjerske i nacionalne i kulturne tolerancije.
Pisani spomenici ovakve vrijednosti kao da su predodredili Crnu Goru za visoke knjizevne domete, koji ce svoj vrhunac dostici u stvaralastvu Petra I i Petra II Petrovica Njegosa, a cijelu dinastiju Petrovica predodrediti za "vojskovodje i perovodje".
Ovim, u Crnoj Gori pisana rijec dobija na posebnom znacaju. Ona postaje nosilac knjizevnih, ali moralnih nacela. Vojvoda Marko Miljanov svojim ce dijelom ostaviti poseban pecat u toj eticko – knjizevnoj literaturi. Istovremeno, Stefan Mitrov Ljubisa stvarace danas sve znacajnije knjizevno djelo na temeljima narodnog govora.
U tom pogledu prestoni grad Cetinje postaje kulturno i politicko srediste Crne Gore. Arhitektonski i kulturoloski sve znacajniji, ovaj grad, kao rijetko koji u ovom dijelu Evrope, dobija onaj izgled koji ga danas opravdano definise kao grad – muzej. Medju brojnim zdanjima, muzejima i bibliotekama po kulturno istorijskom znacaju izdvajaju se: Cetinjski manastir – vjekovno crnogorsko kulturno srediste, gdje se danas u okviru Manastirskog muzeja nalazi bogata riznica kulturnog blaga Crne Gore, Biljarda – zgrada koju je Njegos 1838. godine sagradio za svoju rezidenciju.
Krajem XIX vijeka, u periodu potpune konsolidacije crnogorske drzave, Cetinje dobija brojne reprezentativne zgrade: Dvorac kralja Nikole (1867), rusko, francusko, italijansko, srpsko, englesko, austro-ugarsko i tursko diplomatsko poslanstvo, Prestolonasljednikov dvorac (Plavi dvorac), pozoriste Zetski dom, Vladin dom itd. Sve ovo je uticalo da Crna Gora u XX vijek udje sa utemeljenim kulturnim vrijednostima koje su mogle podnijeti dalji kulturni razvoj.
Pomaci ka modernijim knjizevnim desavanjima odigrace se u djelima nekih pjesnika dvadesetog vijeka cije su se poetike zasnovale na avangardnijim knjizevnim procesima koji su se odigravali na prostoru medjuratne Jugoslavije. Medju njima posebno treba istaci Rista Ratkovica i Radovana Zogovica. U prozi se istice figura Mihaila Lalica koji svojim realistickim romanima oslikava burne istorijske lomove u II svjetskom ratu na prostoru Crne Gore.
Ipak, pravovremena reagovanja na moderne svjetske umjetnicke pravce u Crnoj Gori donose slikari. Odlascima u svjetske umjetnicke metropole, gdje se upoznaju sa modernistickim smjenama u svjetskom slikarstvu, i, ocigledno, apstrahujuci kolorit i likovne potencijale ambijenta Crne Gore, ovi slikari stvorice umjetnicka djela svjetskog znacaja. Slike Petra Lubarde, Mila Milunovica, Dada Djurica, Branka Filipovica – Fila, Voja Stanica, Urosa Toskovica izlagane su u poznatim svjetskim galerijama i nalaze se u fondovima mnogih znacajnih muzeja.
Pozornisni zivot je zapocet izgradnjom Zetskog doma na Cetinju 1888. godine, u kojem su bili smjesteni, pored pozorista, i biblioteka, muzej i arhivska gradja. Time su stvoreni preduslovi za institucionalni razvoj kulture.
Interesantan je podatak da je 50-tih godina ovog vijeka na teritoriji Crne Gore radilo pet profesionalnih pozorista, i to: na Cetinju, Podgorici, Niksicu, Kotoru i Pljevljima. Crna Gora je u to vrijeme po broju teatara, u odnosu na broj stanovnika, zauzimala prvo mjesto u Evropi.
Poslije II svjetskog rata, formiranjem filmskih kuca u pravom smislu, otpocinje intenzivniji razvoj filmske umjetnosti u Crnoj Gori, koja je po mnogo cemu izuzetan prostor za filmske stvaraoce, odnosno "otvoreni studio" za snimanje filmova.
U ovako inspirativnom ambijentu, danas se odvija veliki broj kulturnih manifestacija ciji se programi izvode u svojevrsnoj interakciji sa pomenutim prostorom. Na ovom planu crnogorska kultura ima velike mogucnosti za afirmaciju u madjunarodnim okvirima.