JOS O ISTORIJI KULTURE CRNE GORE...

Kulturni prostor Crne Gore, od praistorije do danas, formiran je uticajem civilizacija Istoka i Zapada. Na ovoj relativno maloj teritoriji zapazaju se uticaji mediteranskih, srednjeevropskih, istocnoevropskih i orijentalnih civilizacija i kultura. Ovakav istorijski proces uticao je na formiranje kulturoloske slike Crne Gore, koju odlikuje, prije svega, multikulturalnost u najsirem smislu rijeci. Danasnja kulturna riznica Crne Gore nudi obilje arheoloskih, pisanih i umjetnickih vrijednosti pomocu kojih iscitavamo kulturnu istoriju ovog prostora. Raznovrsnost u arhitekturi kulturno-istorijskih spomenika, kao i bogatstvo muzejskih, arhivskih i biblioteckih fondova, materijalni su dokaz o specificnom kulturoloskom miljeu Crne Gore.
Tragovi zivota, a time i prvi kulturni sadrzaji, mogu se pratiti od paleolitskih stanista – gdje su nadjeni materijalni ostaci koji svjedoce o tome da se zivot u kontinuitetu odvijao od starijeg kamenog doba, preko mladjeg kamenog doba do mladjeg bronzanog i ranog gvozdenog doba. Za svjetsku arheologiju narocito su zanimljivi lokaliteti Crvena stijena, okapine Bioce u kanjonu rijeke Morace, Malisina pecina i Medena stijena u kanjonu rijeke Cehotine.
Duz primorja i njegovog zaledja romanizacija ilirskog stanovnistva se moze pratiti od I vijeka, o cemu svjedoce ostaci naselja gradjenih na raskrscima puteva i novih komunikacija (Risan, Budva, Akruvium, Ulcinj, Duklja i Municipium S…).
Preromanicki, romanicki, goticki i barokni uticaji, vidljivi su u arhitekturi, kamenoj plastici i slikarstvu Crnogorskog primorja. Najveca koncentracija umjetnickih vrijednosti na pomenutom prostoru, evidentna je u Bokokotorskom zalivu. Reprezent ovih sadrzaja na prostoru Crne Gore je grad Kotor, koji je kao takav uvrsten u kulturnu bastinu UNESCO-a. U samom gradu monumentalnoscu i ljepotom istice se katedrala Svetog Tripuna, a sakralni spomenici u cijelom Bokokotorskom zalivu predstavljaju vrhunac umjetnickog stvaralastva, sto posebno dokazuju manastir Savina i Gospa od Skrpjela.
U zaledju primorja po kulturno-istorijskom znacaju istice se prostor Skadarskog jezera sa specificnim manastirskim kompleksima na njegovim goricama (ostrvcima): Beska, Moracnik, Starcevo, Kom, Vranjina, i utvrdjenjima Zabljak i Lesendro.
Vizantijski uticaji u arhitekturi i zivopisu manastira vide se u unutrasnjosti Crne Gore: Manastir Moraca, prepoznatljiv po cuvenom ciklusu o Svetom Iliji – jednom od najboljih djela monumentalnog slikarstva u 13. vijeku na Balkanu, Manastir Sveta Trojica u Pljevljima, Manastir DJurdjevi Stupovi kod Berana i Manastir Piva u kojem se istice ikonostas izuzetne umjetnicke vrijednosti. Manastir Ostrog, ambijentalno specifican, predstavlja jednu od kulturnih duhovno-istorijskih tacaka crnogorskog prostora.
Padom velikog dijela Crne Gore pod tursku vlast domaca tradicija dolazi u dodir sa islamskom kulturom. Ovi uticaji ostavljaju jasne tragove u sakralnoj arhitekturi (dzamija Husein-pase Boljanica u Pljevljima), kao i stambenoj arhitekturi (Kula Redzepagica u Plavu).
XII vijek je pocetak bogate pisane tradicije na ovim prostorima. U drugoj polovini ovog vijeka nastaju pisani spomenici izuzetne istorijske i literarne vrijednosti. Medju njima od posebnog znacaja su: Ljetopis popa Dukljanina i Miroslavljevo jevandjelje koje se posebno izdvaja po svojoj iluminaciji i neobicnoj ortografiji. Dva vijeka kasnije nastace jos jedno jevandjelje koje se istice svojom ljepotom i istorijskim znacajem – Divosevo jevandjelje.
Goricki zbornik je jos jedan bitan spis u razvoju nase cjelokupne knjizevne tradicije. Nastao je 1441/42. godine i predstavlja prepisku (poslanice) izmedju Jelene Balsic i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca, inace i sastavljaca Gorickog zbornika.
Kontinuiran knjizevni rad, koji se moze pratiti od XII vijeka, u pocetku je obiljezen uglavnom prepisivackim, zatim samostalnim stvaralastvom, da bi na kraju XV vijeka na teritoriji Crne Gore bila osvojena i jedna moderna kulturna tekovina – stamparija. Za ovo civilizacijsko dostignuce zasluzni su tadasnji gospodar Crne Gore – feudalac i mecena DJurdje Crnojevic i veliki stamparski majstor jeromonah Makarije. Crnojevica stamparija je prva u Crnoj Gori, prva kod juznih Slovena i prva na Balkanu (druga po redu u slovenstvu), 1493. godine, trideset osam godina poslije stampanja legendarne Biblije Johana Gutenberga, u Obodskoj stampariji stampan je Oktoih prvoglasnik – prva juznoslovenska cirilska inkunabula.
Izuzetna stamparska tradicija na prostoru Crne Gore nastavlja sa radom Bozidara Vukovica – Podgoricanina, koji je zbog svojih zasluga u stamparstvu (kojim se bavio od 1519. godine pa do svoje smrti 1539. godine) dobio visoko drustveno priznanje, titulu – vojvode sttamparstva. Djelo ovog stamparskog pregaoca, koje je doprinijelo razvoju stamparstva i u Rumuniji, Rusiji, Srbiji i Bugarskoj, nastavlja Vicenco Vukovic, sin Bozidarov, unoseci neke novine u ocevu tipografiju. Rad oca i sina Vukovica vezan je za Veneciju, cime se nastavlja tradicija stampara sa nasih prostora koji rade u ovom kulturnom sredistu. Treba, ipak, naglasiti da je rodonacelnik naseg stamparstva u Veneciji Kotoranin Andrija Paltasic.
Rad Vukovica potvrdjuje plodotvoran uticaj Venecije na crnogorsku kulturu prelaska iz XVI u XVII vijek. U XVII vijeku na prostoru Boke stvara se po mnogo cemu izuzetan kulturni, prije svega knjizevni zivot. Najznacajnije ime u tom krugu sigurno je ime baroknog pjesnika Andrije Zmajevica. Ovaj doktor teologije vjerovatno je najznacajnija figura u kulturi Crnogoraca XVII vijeka. Posto ga je papa Kliment X imenovao za nadbiskupa barskog i primasa Kraljevstva Srbije, Zmajevic je mudroscu, diplomatskim taktom uspio da odrzi dobre odnose kako sa pravoslavcima (od kojih je vukao porijeklo), tako sa katolicima i Turcima i da postane istorijski primjer vjerske i nacionalne i kulturne tolerancije.
Pisani spomenici ovakve vrijednosti kao da su predodredili Crnu Goru za visoke knjizevne domete, koji ce svoj vrhunac dostici u stvaralastvu Petra I i Petra II Petrovica Njegosa, a cijelu dinastiju Petrovica predodrediti za "vojskovodje i perovodje".
Ovim, u Crnoj Gori pisana rijec dobija na posebnom znacaju. Ona postaje nosilac knjizevnih, ali moralnih nacela. Vojvoda Marko Miljanov svojim ce dijelom ostaviti poseban pecat u toj eticko – knjizevnoj literaturi. Istovremeno, Stefan Mitrov Ljubisa stvarace danas sve znacajnije knjizevno djelo na temeljima narodnog govora.
U tom pogledu prestoni grad Cetinje postaje kulturno i politicko srediste Crne Gore. Arhitektonski i kulturoloski sve znacajniji, ovaj grad, kao rijetko koji u ovom dijelu Evrope, dobija onaj izgled koji ga danas opravdano definise kao grad – muzej. Medju brojnim zdanjima, muzejima i bibliotekama po kulturno istorijskom znacaju izdvajaju se: Cetinjski manastir – vjekovno crnogorsko kulturno srediste, gdje se danas u okviru Manastirskog muzeja nalazi bogata riznica kulturnog blaga Crne Gore, Biljarda – zgrada koju je Njegos 1838. godine sagradio za svoju rezidenciju.
Krajem XIX vijeka, u periodu potpune konsolidacije crnogorske drzave, Cetinje dobija brojne reprezentativne zgrade: Dvorac kralja Nikole (1867), rusko, francusko, italijansko, srpsko, englesko, austro-ugarsko i tursko diplomatsko poslanstvo, Prestolonasljednikov dvorac (Plavi dvorac), pozoriste Zetski dom, Vladin dom itd. Sve ovo je uticalo da Crna Gora u XX vijek udje sa utemeljenim kulturnim vrijednostima koje su mogle podnijeti dalji kulturni razvoj.
Pomaci ka modernijim knjizevnim desavanjima odigrace se u djelima nekih pjesnika dvadesetog vijeka cije su se poetike zasnovale na avangardnijim knjizevnim procesima koji su se odigravali na prostoru medjuratne Jugoslavije. Medju njima posebno treba istaci Rista Ratkovica i Radovana Zogovica. U prozi se istice figura Mihaila Lalica koji svojim realistickim romanima oslikava burne istorijske lomove u II svjetskom ratu na prostoru Crne Gore.
Ipak, pravovremena reagovanja na moderne svjetske umjetnicke pravce u Crnoj Gori donose slikari. Odlascima u svjetske umjetnicke metropole, gdje se upoznaju sa modernistickim smjenama u svjetskom slikarstvu, i, ocigledno, apstrahujuci kolorit i likovne potencijale ambijenta Crne Gore, ovi slikari stvorice umjetnicka djela svjetskog znacaja. Slike Petra Lubarde, Mila Milunovica, Dada Djurica, Branka Filipovica – Fila, Voja Stanica, Urosa Toskovica izlagane su u poznatim svjetskim galerijama i nalaze se u fondovima mnogih znacajnih muzeja.
Pozornisni zivot je zapocet izgradnjom Zetskog doma na Cetinju 1888. godine, u kojem su bili smjesteni, pored pozorista, i biblioteka, muzej i arhivska gradja. Time su stvoreni preduslovi za institucionalni razvoj kulture.
Interesantan je podatak da je 50-tih godina ovog vijeka na teritoriji Crne Gore radilo pet profesionalnih pozorista, i to: na Cetinju, Podgorici, Niksicu, Kotoru i Pljevljima. Crna Gora je u to vrijeme po broju teatara, u odnosu na broj stanovnika, zauzimala prvo mjesto u Evropi.
Poslije II svjetskog rata, formiranjem filmskih kuca u pravom smislu, otpocinje intenzivniji razvoj filmske umjetnosti u Crnoj Gori, koja je po mnogo cemu izuzetan prostor za filmske stvaraoce, odnosno "otvoreni studio" za snimanje filmova.
U ovako inspirativnom ambijentu, danas se odvija veliki broj kulturnih manifestacija ciji se programi izvode u svojevrsnoj interakciji sa pomenutim prostorom. Na ovom planu crnogorska kultura ima velike mogucnosti za afirmaciju u madjunarodnim okvirima.

ISTORIJA KULTURE CRNE GORE

Kultura u Crnoj Gori razvijala se pod uticajem različitih civilizacija, tako da se na ovom malom području mogu primjetiti uticaji mediteranske, srednjevjekovne, cetnralno-evropske i orijentalne kulture. Brojni kulturni i istorijski spomenici, kao i bogati muzeji, arhive i biblioteke pružaju uvid u crnogorsko kulturno blago. Prvi kulturološki tragovi potiču iz peleolita i nalaze se na mnogim arheološkim lokalitetima, od kojih je najvažniji lokalitet Crvena Stijena.
Najznačajniji svjedoci ilirskog i rimskog uticaja su ostaci građevina koji se nalaze u Duklji, Risnu, Ulcinju, Budvi i na lokalitetu Municipum, u blizini Pljevalja. Najveća koncentracija umjetničkih vrijednosti na crnogorskoj obali smještena je u Bokokotorskom zalivu, gdje se takođe mogu naći i očigledni ostaci pred rimske, rimske, gotske i barokne epohe. Sakralni spomenici u cijeloj Boki predstavljaju vrhunac umjetničkih kreacija od kojijih je najimpozantnija katedrala Svetog Trifuna u Kotoru, Crkva Gospe od Škrpjela smještena na istoimenom ostrvu i manastir Savina u blizini Herceg-Novog. Kompleks manastira i utvrđenja koje okružuju Skadarsko jezero takođe su od velikog istorijskog i kulturnog značaja.
U unutrašnjosti Crne Gore nalazi se veliki broj manastira izgrađenih pod vizantijskim uticajem na arhitekturu i freskoslikarstvo. Najznačajniji su manastir Morača, crkva Svete Trojice, Đurđevi stupovi, Piva i manastir Ostrog, najveće svetilište na Balkanu, veoma značajno zbog svoje pozicije. Značajni su i ostaci islamske kulture preostali kroz vijekove, koji reprezentuju sakralnu i rezidentalnu arhitekturu. Najznačajniji objekti su Husein-pašina džamija u Pljevljima i Kula Redžepagića u Plavu.
U XIX vijeku, religiozni centar Crne Gore - Cetinje, postaje i kulturni centar i poprima izgled koji danas definišemo kao grad - muzej. Među brojnim građevinama, najznačajni su Cetinjski manastir sa bogatim kulturnim blagom, Njegoševa rezidencija Biljarda, dvor Kralja Nikole iz XIX vijeka, ambasade raznih zemalja, Plavi dvorac, Zetski dom i vladin dom. Veliki doprinos kulturnom razvoju dali su i slikari od kojih su najznačajniji Petar Lubarda, Milo Milunović, Dado Đurić i Branko Filipović Filo.
Nakon Drugog svjetskog rata osnovane su pozorišne i filmske kuće koje su označile intenzivni razvoj ovih umjetnosti na području Crne Gore. Ove umjetnosti dale su i nekoliko značajnih autora. Osim teatra, muzeja i biblioteka, crnogorska kultura najbolje je predstavljena i kroz brojne galerije i tradicionalne festivale.

Sveti Stefan

Jedan od najljepsih darova koje je priroda podarila Crnoj Gori je poluostrvce Sveti Stefan. Predanje kaze da su Pastrovici, ovdasnje pleme, na ovom poluostrvu sagradili selo, otetim Turskim blagom, u XV vijeku. Danas je to atraktivan grad - hotel sa vilama i apartmanima iz kojih se pruzaju predivni pogledi na morsku pucinu. Na Svetom Stefanu se nalazi i bogato kulturno i istorijsko nasledje koje su za sobom ostavili njegovi prvobitni stanovnici. Sa lijeve i desne strane pescane prevlake koja spaja ostrvo sa obalom nalaze se dvije predivne plaze crvenkaste boje.

Skadarsko jezero
Skadarsko jezero je najvece jezero na Balkanu. Njegova posebnost i ljepota ogleda se u bogatstvu flore i faune. Skadarsko jezero je znacajno staniste vodenih ptica. Rijedak kudravi pelikan je zastitni znak ovog nacionalnog parka. Prosjecna dubina, Skadarskog jezera je 6m, a kako su neki djelovi dna ispod nivoa mora, na pojedinim mjestima doseze dubinu i do 60m. Takva mjesta u Skadarskom jezeru nazivaju se "oka". Obala Skadarskog jezera je zivopisna i obiluje poluostrvima i zalivima, koji su mocvarnog tipa. Skadarsko jezero skriva brojne endemicne vrste biljnog i zivotinjskog svijeta. Krase ga i gorice, mala ostrva, obrasla divljim narom, lovorikom i brsljenom. Skadarsko jezero je bogato i kulturno istorijskim spomenicima koji su rasuti po velikom dijelu ovog nacionalnog parka.
Mala napustena ribarska naselja koja se nalaze tik uz vodu takodje predstavljaju izuzetno kulturno nasledje. Skadarsko jezero je Ramsar konvencijom 1996. godine upisano u Svjetsku listu mocvara od medjunarodnog znacaja.

Ada Bojana
Ada Bojana je rijecno ostrvo nastalo vjestackim putem. U XIX veku, u blizini dva manja ostrva, na mjestu gde se sada nalazi Ada Bojana, nasukao se brod "Merito". Godinama se na olupinu ovog broda i obliznja dva ostrvceta talozio rijecni nanos i stvorio ovo predivno ostrvo. Ada Bojana ima oblik trougla. Sa jedne strane je zapljuskuje Jadransko more, a sa druge dvije rijeka Bojana. Plaza okrenuta ka moru pjescana je i duga oko tri kilometra i raj je za jedrenje. Na rijecnim obalama Ade Bojane postoje brojni riblji restorani koji na tradicionalan nacin hvataju ribu.

Lovcen - mauzolej
Planina Lovcen se uzdize iznad primorske regije i ujedno cini zaledje gradu Kotoru. Ovaj planinski masiv ima vaznu ulogu u svijesti crnogorskog naroda. Lovcen je simbol drzavnosti i nacionalnog identiteta. Planina Lovcen je proglasena nacionalnim parkom koji obuhvata najvisi i centralni dio lovcenskog masiva. Najvisi vrhovi su Stirovnik i Jezerski vrh gde se nalazi i mauzolej Petra II Petrovica Njegosa, jednog od najvecih pisaca mislilaca i drzavnika Crne Gore. Lovcen obiluje vrijednim graditeljskim nasledjem, katunima i seoskim guvnima. Jedno od vrijednih sakralnih spomenika je i selo Njegusi , rodno mjesto Njegosa, koje se nalazi na starom putu od Kotora prema Cetinju.

Boka - Bokokotorski zaliv
Bokokotorski zaliv spada medju najlepse zalive svijeta. Sastoji se iz cetiri medjusobno povezana moreuza. Sa svih strana, Bokokotorski zaliv, okruzuju strme i okomite stijene koje se ogledaju u modro plavoj vodi Jadranskog mora. Bokokotorski zaliv krasi sedam ostrva: Sv. Marko, Mamula, Gospa od Skrpjela, Sv. Djordje, Milosrda, Ostrvo cvijeca i Mala Gospa, koje je ujedno i najmanje ostrvo medju njima. Na putu oko Bokokotorskog zaliva redja se niz gradova, koji svojom osobenoscu mogu mnogo toga da ispricaju, medju njima je i Kotor, grad svetske bastine World Cultural Heritage.

Ostrog - manastir
Kada se prvi put nadjete pred manastirom Ostrog, prva misao bice vam da to nije ljudskih ruku djelo. Ovaj velicanstveni manastir je smjesten visoko iznad bijelopavlicke ravnice, uklesan u stijene, koje kao da cuvaju vjekvne tajne ovog svetilista. Manastir Ostrog je osnovao mitropolit Vasilije u XVII veku. Najimpresivniji dio manastira je Gornji Ostrog. Ti su smjestene dvije male crkve: gornja crkvica posvecena Svetom Krstu. Druga, donja crkva, u gornjem manastiru posvecena je Vavedenju Bogorodice. Ostrog posjecuju ljudi svih religija i nacija. Ovo svetiliste je jedno od najposecenijih u hriscanskom svetu.

Prva ekološka država na svijetu
Crna Gora sve više ulaže u razvoj održivog turizma i zaštitu ambijentalnih i kulturnih vrijednosti. Želeći sačuvati i zaštiti ljepote svoje zemlje osnovana su 4 nacionalna parka: NP Durmitor, NP Lovćen, NP Biogradska gora i NP Skadarsko jezero.
Nacionalni Park Durmitor
Durmitor je planina i nacionalni park u Crnoj Gori. Najviši vrh je Bobotov kuk visok 2.523 metara. Smatra se da ime Durmitor potiče od keltskih reči koje znače "planina puna vode.”
Predeli Durmitora, po lepoti i neokrnjenosti retko i autentično delo prirode, proglašeni su nacionalnim parkom 1952. godine. Smešten na severozapadu Crne Gore, park obuhvata osnovni masiv Durmitora sa kanjonima Tare, Drage i Sušice i gornji deo kanjonske doline Komarnice, zauzimajući površinu od 39.000 ha.
Osnovna odlika reljefa durmitorskog područja jeste prostrana visoravan na 1500 metara nadmorske visine, koju presecaju duboke kanjonske doline i sa koje se uzdižu impozantni planinski vrhovi, od kojih je 48 sa preko 2000 metara nadmorske visine i među njima najviši Bobotov Kuk sa 2523 m.
Lepoti durmitorskog masiva posebnu draž daje 18 ledničkih jezera, nazvanih gorske oči, na visinama iznad 1500 m. Najveće i najatraktivnije je Crno jezero.
Veličanstvenosti pejsaža doprinose, pored lepote jezerskog basena i blistave vodene površine, prostrani šumski predeo koji ga okružuje i vrh Međeda, gorostasno uzdignut nad njim. Udaljeno je 2 km od planinskog gradića Žabljaka, zimskog turističkog centra Crne Gore.
Među najlepšim ukrasima parka su i bistre, silovite reke koje su ovom području podarile velelepne kanjonske doline. Posebno impresionira reka Tara, kako lepotom i pokretom svojih voda, tako i dubinom i pejzažem kanjona, čineći ga jednim od najlepših u svetu.
Po bogastvu flore i faune, složenosti ekosistema, zastupljenosti preko 1300 vrsta vaskularnih biljaka što predstavlja izuzetnu koncentraciju sa velikim brojem endemičnih i reliktnih vrsta, Durmitor predstavlja izuzetnu prirodnu vrednost i trajnu inspiraciju naučnika i ljubitelja prirode.
Durmitorski nacionalni park obiluje značajnim brojem spomenika kulture od antičkog perioda do najnovijeg doba. Najkarakterističniji su srednjevekovni spomenici: razvaline gradova i utvrđenja, mostovi i karaule, nekropole i manastirski kompleksi u dolini reke Tare.
Sva raskoš prirodnih lepota, ambijentalnih i kulturnih vrednosti Durmitora i reke Tare, preovladala je da se nacionalni park Durmitor uvrsti u spisak Svetske kulturne i prirodne baštine, odlukom Međunarodnog komiteta za Svetsku kulturnu i prirodnu baštinu, u Parizu 1980. godine, dok je reka Tara i njena kanjonska dolina, UNESKO-vim programom Čovek i biosfera 1977. godine uvrštena u svetske ekološke rezerve biosfere.
Nacionalni park Lovćen
Nacionalni park Lovćen se nalazi u jugoistočnom delu Evrope, u Crnoj Gori. Nacionalni park obuhvata centralni i najviši deo lovćenskog masiva, površine 6.220 hektara. Proglašen je Nacionalnim parkom 1952. godine.
Smešten u jugozapadnom delu Crne Gore, uzdiže se sa ivica jadranskog basena, zatvarajući tako duge i vijugave bokeljske zalive, čineći zaleđe drevnom pomorskom gradu Kotoru.
Na relativno uzanom prostoru sreću se brojni i raznovrsni oblici reljefa, naglašeni u središnjem delu planine, gde se Lovćen najviše izdigao Stirovnikom i Jezerskim vrhom. Padine planine su kamenite, sa brojnim škrapama, jamama i dubokim vrtačama, dajući krajolicima specifičan izgled.
Nalazeći se na granici dve sasvim različite prirodne celine, mora i kontinenta, Lovćen trpi uticaje oba klimatska tipa. Specifičan spoj životnih uslova uslovio je razvoj raznovrsnih bioloških sistema.
Na području ovog nacionalnog parka značajnu vrednost čini kulturno-istorijsko nasleđe. Svojevrstan arhitektonski relikt, vredan pažnje, predstavljaju čuvene lovćenske serpentine. Stari put od Kotora vijuga uz Lovćen do Njeguša, živopisnog planinskog sela, u kojem se nalaze rodne kuće Petra II Petrovića Njegoša, znamenitog crnogorskog vladike i pesnika iz XIX veka i poslednjeg vladara Crne Gore, kralja Nikole I Petrovića.
Lovćenski kraj obiluje brojnim elementima narodnog graditeljstva. Autentične su stare kuće i seoska guvna, kao i kolibe u katunima - letnjim stočarskim naseobinama. Sa vidikovca, u neposrednoj blizini, pruža se nezaboravan pogled na Bokokotorski zaliv i Katunsku nahiju koju je čuveni Bernard Šo, kada je ugledao, nazvao Kameno more.
Najmonumentalniji spomenik nacionalnog parka Lovćen je Njegošev mauzolej, podignut na Jezerskom vrhu, mestu koje je ovaj istaknuti pesnik i mislilac još za života izabrao za večni počinak.Njegoš je još za života sagradio na Jezerskom vrhu kapelicu u kojoj je docnije i sahranjen. Po austrijskoj okupaciji Crne Gore u vreme Prvog svetskog rata, ova je crkva srušena (i Njegoševo telo preneto u Cetinjski Manastir) da bi ponovo bila obnovljena u vreme Kralja Aleksandra, dvadesetih godina prošlog veka. 1970. godine tadašnja komunistička vlast u Crnoj Gori je počela pripreme za njeno rušenje i izgradnju mauzoleja koji je u stilu Bečke secesije zamislio vajar Ivan Meštrović. Meštrović, mada svetski poznat, nikada nije bio na Lovćenu.
Jugoslovenska javnost se uzbunila i masovno protestovala protiv kršenja Njegoševe poslednje volje i rušenja skromne zadužbine u korist monumentalne građevine kakvu Njegoš nikada ne bi želeo.
Nacionalni park Biogradska gora
Nacionalni park Biogradska gora je osnovan 1952. godine. Smešten u prostoru severo-istočne Crne Gore, između reka Tare i Lima, u središnjem delu planine Bjelasice, zahvata površinu od 5.650 hektara.
Omeđen planinskim visovima, ispresecan potocima i uvalama, ukrašen prelepim jezerima, okićen vekovnim šumama i pitomim livadama, predstavlja veličanstven dar prirode.
Njegova zaštita datira još od 1878. godine, kada je ova teritorija postala Knjažev zabran, poklon ondašnjem gospodaru Crne Gore knjazu Nikoli. Pejsaž je izuzetno pitom, sa dominantnom zelenom bojom usled prostranstava jedinstvenih šumskih ekosistema, koje smenjuju živopisni krajolici sa livadskom vegetacijom.
Glacijalni oblici reljefa kao što su vrhovi visoki i preko 2000 metara (Crna glava - 2.139 m) i glečerski valovi i cirkovi, sa više glečerskih jezera, daju predelu neponovljivu lepotu.
Najznačajnija prirodna vrednost ovog nacionalnog parka je prašuma Biogradska gora, koja zauzima površinu od 1600 hektara i jedna je od poslednjih triju u Evropi. Ima karakter strogo zastićenog rezervara.
U srcu prašume smestilo se prekrasno Biogradsko jezero, najveće i najpoznatije u nizu ledničkih jezera na području nacionalnog parka. U bistroj jezerskoj vodi ogleda se sva lepota drevne šume dajući joj modro-zelenu boju i čineći pejsaž takvim da ostavlja utisak duboke impresije.
Znamenitosti prašumskog rezervata, ostale prirodne vrednosti i pejzažne lepote nacionalnog parka kandiduju ovo područje za uključenje u Svetsku prirodnu baštinu i međunarodni ekološki program Čovek i biosfera.
Istorija je na ovim prostorima ostavila duboke tragove. Kulturno-istorijska nasleđa nacionalnog parka čine arheološki lokaliteti, sakralni spomenici, narodno graditeljstvo. Brojni autohtoni objekti narodne arhitekture u selima i katunima, kuće, brvnare, kule, vodenice rasuti su po obodu prašumskog rezervata planine Bjelasice.
Vrlo slikovito i atraktivno deluju katuni Pešica rupe, Vranjak, Siska, Vragodo. Leti padine ožive, katuni se ispune, a proplanci zaspu zvucima čaktara.
Nacionalni park Skadarsko jezero
Nacionalni park Skadarsko jezero se nalazi na granici između Crne Gore i Albanije. Crnoj Gori pripadaju dve trećine jezera dok je jedna trećina na teritoriji Republike Albanije. Crnogorski deo jezera sa priobaljem, površine 40.000 ha, proglašen je nacionalnim parkom 1983. godine.
Živopisno i po mnogo čemu jedinstveno Skadarsko jezero smestilo se u zetsko-skadarskoj kotlini, zadržavajući rekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem, od kojeg ga je u dalekoj prošlosti odvojio lanac visokih planina.Sa površinom od 370 do 530 km2, zavisno od vodostaja, predstavlja najveće jezero na Balkanu. Odvaja se od ostalih nacionalnih parkova kao područje sa izrazitim limnološkim karakteristikama, izuzetnim bogastvom ornitofaune i ihtiofaune i bujnom vegetacijom močvarnog tipa. Predstavlja jedan od najinteresantnijih biotopa ovog područja.
Samo jezero je kriptodepresija, što znači da se neki delovi njegovog dna nalaze ispod nivoa mora. Takva mesta nazvana su sublakustrični izvori ili oka. Ima ih oko 30. Najdublje oko je Radus, dubine 60 m, a po nekim podacima i dublje, dok je prosečna dubina Jezera oko 6 m.
Njegove obale su razuđene i bogate brojnim zalivima, poluostrvima i rtovima, većinom močvarne, obrasle širokim pojasom trske. Biljni svet je bogat i raznovrstan.
Kao značajno stanište vodenih ptica Skadarsko jezero je Ramsar konvencijom 1996. godine upisano u Svetsku listu močvara od međunarodnog značaja.
Zahvaljujući prvenstveno očuvanju ekosistema i usled nepristupačnosti nekih delova jezera, naročito uz njegovu severnu močvarnu obalu, Skadarsko jezero je ptičji raj čak za 264 vrste ptica, od kojih su mnoge u najvećem delu svojeg areala, proređene i ugrožene. U Evropi redak kudravi pelikan (Pelicanus crispus) postao je zaštitni znak jezera i nacionalnog parka.
Mnogobrojni kulturno-istorijski spomenici: arheološka nalazišta, manastirski kompleksi i utvrđenja, razbacani u širokoj lepezi u basenu Skadarskog jezera, govore da je još u XIV i XV veku ovo područje bilo značajno kulturno središte.
Izuzetnu grupu kulturnog nasleđa čini tradicionalno narodno graditeljstvo, stara nenaseljena i zapuštena ribarska naselja, smeštena na samoj obali Jezera, Radus, Krnjice, Poseljani, Karuc, u kojima se nekada stanovalo, živelo od ribarenja i raspletale ribarske mreže.

Ono sto je veoma znacajno za Crnu Goru jesu UNESCO-m zasticeni nacionalni parkovi i kulturno-istorijski spomenici koji se mogu naci u ovim parkovima...

Evo po nesto o svakom od njih.....

kulturno-istorijsko nasledje...

Zahvaljujuci svom specificnom podneblju i istoriji Crna Gora je iznedrila veliki broj umetnika, koji su stekli svetsku slavu. Odnos crnogoraca prema kulturi i umjetnosti najlepse opisuje poznata slika Jaroslava Cermaka "Prenosenje slika iz cetinjskog dvora"na kojoj crnogorci povlaceci se pred turskom vojskom spasavaju slike. Mnogobrojne galerije, pozorista, festivali i ostala kulturna desavanja, govore o tome da crnogorski narod dosta polaze na kulturu.
Raznolikost perioda koji su se smenjivali na ovom podrucju ostavili su za sobom tragove na dosta lokaliteta u Crnoj Gori. Od paleolita, preko bronzanog doba, pa sve do renesanse i baroka Crna Gora je obasuta kulturnim nasledjima. Velika koncentracija umetnickog i kulturnog blaga je prepoznata u Bokokotorskom zalivu, tako da je grad Kotor uvrsten u kulturnu bastinu UNESCO - a.
Manastiri koji su rasprostranjeni po celoj Crnoj Gori od vizantijskog perioda pa sve do danas otkrivaju duhovna bogatstva. Svaki na svoj jedinstven nacin ocarava posetioce. Jedan od njih je manastir Ostrog koji zbog izuzetne duhovne snage i jedinstvenog ambijenta privlaci ljude iz celog sveta. Uklesan visoko u stene, vrlo je vazan duhovni i istorijski centar Crne Gore.
Stampana rec u Crnoj Gori doseze u daleku proslost. Trideset osam godina posle Gutenbergove biblije, 1493. pocinje sa radom prva stamparija na Balkanu. Godinu dana kasnije stampa se i prva knjiga Oktoih. Sve to je bio preduslov za kasnije razvijanje knjizevnosti u Crnoj Gori. Preko Andrije Zmajevica, baroknog pesnika i teologa, Petra I i Petra II Petrovica Njegosa, jednog od najvecih crnogorskih filozofa i drzavnika do vojvode Marka Miljanova i Stefana Mitrovog Ljubise, crnogorska knjizevnost je zahvaljujuci ovim licnostima usla u svetske anale.
Veliki uspeh crnogorskoj kulturi u svetu doprineli su i slikari. Oni su odlazeci u svet prenosili crnogorsku dusu kroz svoju umetnost i tako ga ocarali. Milo Milunovic, Petar Lubarda i Dado Djuric samo su deo velike plejade umetnika koji su Crnu Goru predstavili na najbolji nacin.

KULTURA

Evo nekih znacajnih informacija o muzejima i kulturno-istorijskim spomenicima..

Danas u Crnoj Gori djeluju dva profesionalna pozorišna ansambla - Crnogorskog narodnog pozorišta i Gradsko pozorište Podgorice, kao i nekoliko amaterskih pozorišnih ansambala od kojih najdužu tradiciju ima "Zahumlje" iz Nikšica i pozorišni ansambli iz Herceg Novog, Tivta, Kotora, Bara, Berana, Bijelog Polja. Najznacajnije medu njima je amatersko pozoriste "Dodest" iz Podgorice.
Ljeti se trgovi i tvrdave crnogorskih primorskih gradova pretvaraju u pozornice pod vedrim nebom u kojima se u toku par mjeseci održava nekoliko pozorišnih festivala sa vrhunskom pozorisnom produkcijom: Grad Teatar u Budvi, Barski Ljetopis u Baru Tivatsko kulturno ljeto i Festival djecijeg pozorišta u Kotoru.


Crnogorsko narodno pozori?te

Crnogorsko narodno pozorište je formirano 1953. godine. Pocetna ideja osnivaca je bila da se konstituiše pozorište koje ce zadovoljiti sve uslove i pretpostavke nacionalnog teatra. Na samom pocetku rada ono je okupilo vecinu afirmisanih glumaca i pozori?nih radnika sa crnogorskog prostora.
U požaru 1989. godine izgorela je zgrada pozorista. U maju 1997. godine, u modernoj i savremenoj zgradi, premijerom predstave "Gorski vijenac" poceo je ponovni uzlet Crnogorskog narodnog pozorišta.
CNP danas predstavlja jednu od vodecih umjetnickih institucija, ostvarujuci na zavidnom nivou pocetnu ideju osnivaca. Ono daje dinamicnu sliku življenja savremene Podgorice i Crne Gore.

Gradsko pozoriste u Podgorici

Gradsko pozoriste u Podgorici je pocelo sa radom 1951.godine, kao amaterska druzina koja je pravila predstave za djecu. Ubrzo je preraslo u profesionalno pozoriste i steklo reputaciju jednog od najpriznatijih djecijih pozorista na teritoriji bivse Jugoslavije. Do prosle godine u pozoristu je djelovala lutkarska i dramska sekcija, od kada ono dobija i scenu za odrasle. Djecije pozorište, koje je sada preimenovano u Gradsko pozorište, dobilo j vlastitu zgradu 2001. godine. Djecije pozoriste je gostovalo na svim djecijim festivalima od Kotora, Bugojna, Zagreba, a dobitnik je cetiri nagrade Sterijinog pozorja.


Pozoriste "Zetski dom" na Cetinju


Pozoriste "Zetski dom" na Cetinju je otvoreno je 1888. godine premijerom predstave "Balkanska carica" , koja je uradena po tekstu knjaza Nikole. Sama zgrada pozorišta je kulturna baština i prvo zdanje u Crnoj Gori namjenski gradjeno za tu svrhu. Projektovao je Josip Silovic iz Trogira, po nalogu knjaza Nikole i uradeno je po uzoru na kamerne evropske teatre sa salom od 150 sjedišta. U svojoj dugoj istoriji pozorište nije imalo konstantan scenski rad, vec je radilo u zavisnosti od profesionalnih i finansijskih problema.


Barski ljetopis


Barski ljetopis je ljetnji festival pozorišnih, likovnih, muzickih i književnih programa. Organizator je Kulturni centar Bar. U toku ljetnih mjeseci izvede se oko osamdesetak kulturno-umjetnickih programa. Festival ima i sopstvenu produkciju predstava, koje su ucestvovale na brojnim pozorišnim scenama i festivalima širom Ex Jugoslavije. To je festival pozorišne, muzicke, likovne i književne umjetnosti i održava se u toku ljetnjih mjeseci jula i avgusta. Osnovan je 1987. godine kao dio pozorišnog projekta grupe umjetnika vezanih za ime KPGT i za prostor SFR Jugoslavije.

Grad teatar Budva


Od 1992. godine Festival djeluje kao samostalna institucija. Za cetrnaest godina postojanja na festivalu je izvedeno preko 600 pozorišnih predstava, vecinom gostujucih, ali i u sopstvenoj produkciji, preko trideset inostranih gostovanja, opere, baleti, zatim preko 250 koncerata, 50 likovnih izložbi, nekoliko performansa. Odrzano je 650 književnih veceri sa preko 800 ucesnika. U toku festivala održavaju se i manifestacije, promocije knjiga sopstvene izdavacke djelatnosti. Predstave u produkciji festivala su gostovale u inostranstvu i domacim pozorištima, odnoseci brojne nagrade.

Tivatsko kulturno ljeto

Tradicionalna manifestacija "Tivatsko kulturno ljeto", na kojoj se tokom ljeta predstavljaju raznovrsni pozori?ni, muzicki, književni i likovni programi održava se ljeti u organizaciji lokalnog Centra za kulturu. Tivatsko pozorište je Crnoj Gori ponudilo veoma vrijednu produkciju. Centar za kulturu Tivat izvodi svoje popularne predstave iz "Bokeske trilogije" - "Bokeski D mol", "Betula u malu valu", "Inominato", "Jelena Savojska"... Nekoliko predstava sa bokeškim temama popunilo je prazninu koja se osjecala u pogledu umjetnicke obrade tema iz lokalne istorije, legendi i naravi. Umjetnicka ekipa okuplja poznata imena iz svijeta pozorišta sa teritorije Srbije i Crne Gore. Predstave Tivatskog pozorišta cesto gostuju širom zemlje i inostranstva. Bogat je i kulturni program tivatske galerije koja je smještena u jednoj od najljepših kuca iz doba renesanse kod nas - dvorcu porodice Buca, u blizini centra grada, koji je sam po sebi vrijedan kulturno-istorijski spomenik.



Ostali kulturno - istorijski objekti u Crnoj Gori:

Riznica Cetinjskog manastira
Njegošev muzej - Biljarda
Dvorac kralja Nikole
Umjetnicki muzej Cetinje
Arhiv Crne Gore Cetinje
Mauzolej na Lovcenu
Mauzolej vladike Danila
Pomorski muzej Kotor
Riznica katedrale Sv. Tripuna Kotor
Istorijski arhiv Kotor
Muzej grada Perasta
Zavicajni muzej H.Novi
Galerije

O projektu

Danas u Crnoj Gori postoji preko 50 gradova i utvrdjenja iz srednjevjekovnog perioda, ali je samo manji broj dostupan i poznat stanovništvu i turistima. Preko 40 lokaliteta polako pada ili je vec palo u zaborav. Ovakav potencijal na tako malom prostoru je prava rijetkost, narocito ako znamo da je veliki broj utvrdjenja i danas u dobrom stanju kao i prirodni ambijent u kome se nalaze. Nažalost, dosadašnje aktivnosti oko upoznavanja javnosti sa ovim velikim kuturnim, istorijskim i graditeljskim resursom nisu bile dovoljne, kao ni konkretno djelovanje na terenu koje bi ove gradove zaštitilo od daljeg propadanja.

Osnovni cilj ovog projekta je prezentovanje i popularisanje SREDNJEVJEKOVNIH GRADOVA CRNE GORE kao nedovoljno poznatog dijela crnogorske baštine i prepoznavanje ovih lokaliteta kao jedinstvene i turisticki atraktivne kulturne maršrute.

Ovim projektom bi se ucinio prvi veliki korak ka ukljucivanju ovih lokaliteta, kao jedinstvene tematske cjeline, u savremeni život Crne Gore. Gradjani bi se upoznali sa ovim dijelom svoga nasljeda, a turisti sa još jednom neobicnom ponudom Crnogorskog turizma. Svjetski trendovi u turizmu idu na ruku jednom ovakvom projektu jer se sve veci broj turista okrece ekološkom i kulturnom turizmu, odnosno održivom turizmu. Crna Gora sama po sebi predstavlja ogroman potencijal za ovakav oblik turizma, zbog svoje vanredne prirodne ljepote, ali može da postane atraktivna i na osnovu svog izuzetnog, a nedovoljno poznatog autenticnog nasljedja.

Prvi i najvazniji problem je nedovoljan broj dostupnih informacija. Rješavanjem ovog problema otvorile bi se i šanse da se i drugi riješe kao što su ukljucivanje ovih gradova u savremeni zivot Crne Gore, njihovo cuvanje i revitalizacija.

Kao osnova za projekat korišcena je knjiga Pavla Mijovica i Mirka Kovacevica “Gradovi i utvrdjenja u Crnoj Gori”, Beograd-Ulcinj, 1975. godine. Od prof. Mirka Kovacevica smo dobili podršku za izradu ovog projekta, i saglasnost da dio materijala iz knjige i njegovog magistarskog rada koristimo kao osnovnu, polaznu dokumentaciju.

Izložbu “Srednjevjekovni gradovi Crne Gore” prate i :

• publikacija “Srednjevjekovni gradovima Crne Gore”

• poster/mapa srednjevjekovnih gradova

• web sajt

Ocekujemo da ce ovaj projekat imati uticaja na širu javnost u procesu širenja svijesti o vrijednostima tradicije i nasljedja i mogucnostima njihovog korišcenja u cilju razvijanja eko i kulturnog turizma Crne Gore. Takodje, ocekujemo da ce ovaj projekat predstavljati zamajac u pokretanju daljih aktivnosti vezanih za aktiviranje lokaliteta Srednjevekovnih gradova Crne Gore, bilo u smislu daljeg promovisanja ili putem konretnih projekata revitalizacije, i da se na osnovu ovog materijala mogu zainteresovati i privuci moguci investitori koji mogu i konkretno da pomognu da se neki od ovih gradova ožive.

Donatori projekta su:
UNDP ~ Ujedinjene Nacije - program ta razvoj
Rockefeller Brothers Fund


Fotografije:
EXPEDITIO, Stevan Kordic, Miloš Stanic, Zorica Tomanovic, Nikola Carevic.
Fotografije iz magistarskog rada prof. Mirka Kovacevica «Srednjovekovni gradovi na teritoriji SR Crne Gore - Problemi postanka i razvoja odbrambene arhitekture»

Crteži:
Preuzeti iz knjige «Gradovi i utvrdjenja u Crnoj Gori»
Zahvaljujemo se i Skupštini Republike Crne Gore koja je ovaj projekat djelimicno pomogla 2002. godine, u njegovoj prvoj fazi realizacije.

Kulturni turizam kao prioritet
Precizno rečeno, kulturni turizam označava kretanje ljudi koji je uzrokovano kulturnim atrakcijama izvan njihovog uobičajenog mjesta stanovanja s namjerom sakupljanja novih iskustava kako bi zadovoljili svoje kulturne potrebe. U skladu sa motivisanošću turista, kulturni turizam može se gradirati kao primarni i usputni. Kod primarnog, turisti posjeđuju destinaciju isključivo sa prvom i jedinom namjerom posjeta kulturnim dešavanjima, koja mogu biti, muzički festivali, pozorišni festivali, posjete određenim kulturno istorijskim sadržajima… O usputnoj motivaciji govorimo kod slučajeva kada se turisti za destinaciju odlučuju radi odmora, posla, radi sportskog događaja…, a pri tome posjeti neku izložbu, uživa u nacionalnoj kuhinji, obilazi destinacije prepoznate kao kulturna baština…, te na taj način bez prethodne namjere, kroz kontakt sa lokalnim stanovništvom, upoznaje se kultura i tradicija jednog lokaliteta.